کار در ارتفاع یکی از پرخطرترین فعالیت‌های شغلی در جهان است که نیازمند رعایت دقیق‌ترین نکات ایمنی و استفاده از تجهیزات مخصوص می‌باشد. برای کاهش خطرات و حفظ جان کارگران، مجموعه‌ای از قوانین بین‌المللی و استانداردهای جهانی کار در ارتفاع، توسط نهادهای مختلف تدوین شده است. این استانداردها چارچوب‌های مشخصی برای طراحی، انتخاب، استفاده و نگهداری تجهیزات حفاظت در برابر سقوط فراهم می‌کنند و ضامن اجرای صحیح عملیات در ارتفاع هستند.
در این مطلب به بررسی مهم‌ترین استانداردهای جهانی کار در ارتفاع می‌پردازیم؛ از استاندارد OSHA آمریکا، استانداردهای اروپایی مثل EN363 تا قوانین و توصیه‌های نهادهای بین‌المللی که امروزه در سطح جهان مورد استفاده قرار می‌گیرند.

اهمیت استانداردهای جهانی کار در ارتفاع

کار در ارتفاع، مانند عملیات راپل، نصب و تعمیرات روی سازه‌های بلند، ساختمان‌سازی، کار روی دکل‌ها و تجهیزات صنعتی، مستلزم استفاده از سیستم‌های حفاظت فردی و تجهیزات فنی مانند کمربند ایمنی، طناب، مهار، هارنس و غیره است. نداشتن استانداردهای منسجم و رعایت نکردن آنها باعث بروز حوادث جدی، آسیب‌های جبران‌ناپذیر و حتی فوت می‌شود.
استانداردها علاوه بر حفظ ایمنی، موجب یکپارچگی فرآیندها، افزایش کیفیت تجهیزات و کاهش هزینه‌های ناشی از حوادث می‌شوند. این استانداردها راهنمای کارفرمایان، مهندسان ایمنی و کارگران هستند تا با رعایت آن‌ها محیط کاری امن‌تر و حرفه‌ای‌تر ایجاد کنند.

استاندارد OSHA (Occupational Safety and Health Administration)

اداره ایمنی و بهداشت شغلی آمریکا (OSHA) یکی از معتبرترین نهادهای تنظیم‌کننده قوانین ایمنی در محیط کار در سطح جهانی است. OSHA مقررات و استانداردهای متعددی در حوزه‌های مختلف صنعتی دارد که یکی از مهم‌ترین آنها استانداردهای مرتبط با کار در ارتفاع است.

استانداردهای OSHA برای کار در ارتفاع

OSHA در بخش ۱۹۱۰ (مربوط به صنایع عمومی) و بخش ۱۹۲۶ (مربوط به ساختمان‌سازی) مقررات خاصی برای حفاظت در برابر سقوط تدوین کرده است. از مهم‌ترین موارد این استانداردها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• حداکثر ارتفاعی که در آن نیاز به حفاظت وجود دارد: OSHA تعیین کرده که کار در ارتفاع بیش از ۱.۸ متر (۶ فوت) باید با استفاده از تجهیزات محافظت در برابر سقوط انجام شود.
• سیستم‌های حفاظت: استفاده از سیستم‌های مهار، طناب ایمنی، کمربندهای هارنس و تجهیزات جذب انرژی الزامی است.
• آموزش: کارکنانی که در ارتفاع کار می‌کنند باید آموزش‌های لازم درباره استفاده از تجهیزات و شناسایی خطرات را دریافت کنند.
• بازرسی تجهیزات: تجهیزات باید به صورت منظم از نظر سلامت و ایمنی بررسی شوند.
• برنامه‌های نجات: کارفرما باید برنامه‌ای برای نجات سریع کارکنان در صورت سقوط داشته باشد.
  مزیت‌های استاندارد OSHA
•  تدوین قوانین روشن و قابل پیگیری.
•  الزام به آموزش و کنترل مستمر.
• توسعه فرهنگ ایمنی در محیط کار.

استانداردهای اروپایی کار در ارتفاع (EN Standards)

استانداردهای EN (European Norm) توسط سازمان استاندارد اروپا تدوین می‌شوند و در بسیاری از کشورهای جهان به ویژه کشورهای اروپایی، به عنوان مرجع اصلی در حوزه تجهیزات حفاظت فردی استفاده می‌شوند. این استانداردها شامل مجموعه کاملی از قوانین مربوط به انواع تجهیزات، از جمله هارنس، طناب‌ها، سیستم‌های مهار و ابزارهای نجات است.

استاندارد EN 363: سیستم‌های حفاظت فردی در برابر سقوط
استاندارد EN 363 یکی از مهم‌ترین استانداردهای مربوط به سیستم‌های حفاظت فردی در ارتفاع است که چارچوب کلی برای طراحی و استفاده از سیستم‌های حفاظت سقوط ارائه می‌دهد.

• محتوا: این استاندارد تعریف کلی سیستم حفاظت سقوط، ترکیب اجزا (مانند هارنس، طناب، مهارها، اتصالات)، و نحوه استفاده ایمن آنها را مشخص می‌کند.
• هدف: اطمینان از هماهنگی کامل اجزای سیستم حفاظت سقوط جهت ایجاد بالاترین سطح ایمنی برای کاربر.
• ویژگی‌ها: استاندارد EN363 بر هماهنگی بین تجهیزات، تست مقاومت و دوام اجزا و همچنین آموزش کاربران تاکید دارد.
  سایر استانداردهای مرتبط EN
• EN 358: مربوط به تجهیزات حفاظتی برای کارهای موقعیتی و مهار.
• EN 361: مربوط به هارنس کامل بدن (Full Body Harness).
• EN 362: مربوط به اتصالات و قلاب‌ها.
• EN 795: مربوط به تجهیزات لنگرگاه.
• EN 1496: مربوط به تجهیزات نجات.
  هر یک از این استانداردها جزئیات فنی، تست‌ها و الزامات لازم برای تایید تجهیزات را مشخص می‌کند.

  استانداردهای بین‌المللی دیگر

ISO (International Organization for Standardization)
سازمان ISO نیز استانداردهایی در حوزه تجهیزات حفاظت فردی و کار در ارتفاع تدوین کرده که در سطح جهانی معتبر هستند. از جمله:

• ISO 10333: مجموعه استانداردهای مرتبط با سیستم‌های حفاظت سقوط.
• ISO 22846: مربوط به تکنیک‌های راپل صنعتی.
  این استانداردها به عنوان مکمل استانداردهای EN و OSHA مورد استفاده قرار می‌گیرند.

ANSI (American National Standards Institute)
ANSI نیز در آمریکا استانداردهایی برای تجهیزات حفاظت فردی و کار در ارتفاع ارائه می‌دهد که اغلب با استانداردهای OSHA هماهنگ است.

نکات کلیدی در رعایت استانداردهای کار در ارتفاع

•  انتخاب تجهیزات با استاندارد معتبر: همیشه تجهیزات حفاظت فردی را با گواهی استانداردهای معتبر تهیه کنید.
•  آموزش تخصصی: کارکنان باید دوره‌های آموزشی استفاده صحیح از تجهیزات و آشنایی با خطرات کار در ارتفاع را گذرانده باشند.
• بازرسی و نگهداری: تجهیزات باید به طور منظم بازبینی شده و در صورت وجود نقص یا آسیب، تعویض شوند.
• طراحی برنامه ایمنی: کارفرما باید برنامه جامع ایمنی و نجات در مواقع اضطراری داشته باشد.
• مستندسازی: ثبت گزارش‌ها و مدارک مربوط به آموزش، بازرسی و حوادث برای پیگیری و بهبود سیستم‌های ایمنی ضروری است.

روند توسعه استانداردها در کار در ارتفاع (تا ۲۰۲۵)

با توجه به پیشرفت تکنولوژی و توسعه روش‌های جدید کار در ارتفاع، استانداردها نیز در حال بروزرسانی و اصلاح هستند تا موارد زیر را پوشش دهند:

•  استفاده از مواد سبک‌تر و مقاوم‌تر در تجهیزات.
• تاکید بیشتر بر سیستم‌های نجات خودکار و ابزارهای جذب انرژی.
• گسترش دامنه آموزش‌های مجازی و شبیه‌سازی برای افزایش مهارت کاربران.
• توسعه استانداردهای مربوط به کار در ارتفاع با ربات‌ها و سیستم‌های مکانیزه.

وضعیت استانداردها و مقررات کار در ارتفاع در ایران

۱. آیین‌نامه ایمنی کار در ارتفاع (مصوب ۱۳۸۹)

دامنه شمول: همه کارگاه‌های مشمول قانون کار؛ هر فعالیت بالاتر از ۱ متر و ۲۰ سانتى‌متر.

الزامات کلیدی:

• انتخاب یکی از سامانه‌های انجام ایمن کار در ارتفاع (داربست، بالابر، سکوی معلق، سیستم دسترسی با طناب).
• صدور مجوز کار در ارتفاع (Work Permit) و گواهی آموزش معتبر برای کارکنان.
• بازرسی روزانه نقاط مهار و تجهیزات.

وضع اجرا: در پروژه‌های بزرگ نفت، گاز و فولاد کاملا رعایت می‌شود؛ اما در ساخت‌وساز خرد و پیمانکاران جزء، تخلف زیاد است (علت اصلی آمار بالای سقوط)

۲. مقررات ملی ساختمان – مبحث ۱۲

این مبحث ایمنی و حفاظت کار در حین اجرا را برای همه ساختمان‌های در دست احداث الزام‌آور کرده است:

• جان‌پناه موقت، نرده و تور ایمنی، گاردریل و چاله آسانسور طبق جداول دقیق ارتفاع و فاصله.
• فصل ویژه کار بر روی داربست و سکوی معل» با ارجاع مستقیم به آیین‌نامه کار در ارتفاع.
• استانداردهای ملی تجهیزات حفاظت فردی در برابر سقوط

از ابتدای ۱۴۰۱ شهرداری‌های تهران و کلان‌شهرها صدور پایان‌کار را منوط به تایید ناظر ایمنی کرده‌اند.

جای خالی مقررات بومی برای دسترسی با طناب (Rope Access)

•  هنوز آیین‌نامه مستقل ملی ندارد؛ شرکت‌ها معمولا از دستورالعمل‌های IRATA (انگلستان) یا SPRAT (آمریکا) پیروی می‌کنند.
• اداره کل بازرسی کار، دوره‌های آموزشی سطح ۱ تا ۳ را بر اساس همین رفرنس‌ها پذیرش می‌کند، اما گواهی صادره ملی نیست؛ موضوعی که در بازنگری آیین‌نامه ۱۴۰۴ در دست بررسی است.

روندهای تازه (۲۰۲۴–۲۰۲۵)

۱. بازنگری آیین‌نامه: پیش‌نویس، فصل مجزا برای Rope Access و Lifeline دائمی دارد و هماهنگ با ISO 45001 خواهد بود.
2. سامانه ثبت حوادث آنلاین: از ابتدای ۱۴۰۳ الزام شده و تخلفات تکراری به دادسرا معرفی می‌شوند.
3. برچسب اصالت QR روی PPE: ISIRI از فروردین ۱۴۰۴ صدور کد رهگیری برای هارنس و لنیارد را آغاز کرد.

توصیه اجرایی برای کارفرماها

۱. ممیزی انطباق: متن آیین‌نامه + چک‌لیست مبحث ۱۲ را حداقل سالی یک بار روی سایت انجام دهید.
2. خرید تجهیزات: فقط اقلام دارای نشان ISIRI 10300/10301 یا مجوز واردات EN / ANSI.
3. آموزش کارگر: دوره‌های ۸ ساعته کار در ارتفاع + نجات اولیه، قبل از صدور کارت تردد.
4. ثبت و تحلیل حوادث نزدیک به وقوع (Near-Miss): الزامی در نسخه بازنگری آیین‌نامه؛ از حالا اجرایش کنید.
5. طراحی Lifeline دائمی: در برج‌ها و سوله‌ها قبل از بهره‌برداری لحاظ شود؛ به‌ویژه اگر ارتفاع بیش از ۶ متر است.

جمع‌بندی

استانداردهای جهانی کار در ارتفاع، از جمله OSHA و EN363، نقش بی‌بدیلی در حفظ ایمنی کارگران و پیشگیری از حوادث ناشی از سقوط دارند. آشنایی و رعایت این استانداردها برای همه فعالان حوزه کار در ارتفاع امری حیاتی است. با توجه به پیشرفت فناوری و افزایش حساسیت در حوزه ایمنی، به‌روزرسانی و تطابق مداوم با استانداردهای بین‌المللی ضروری است تا محیط کار ایمن‌تر و استانداردهای جهانی به بهترین نحو اجرا شوند.
رعایت این استانداردها نه تنها به حفظ جان و سلامت کارگران کمک می‌کند، بلکه باعث افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه‌های ناشی از حوادث و ارتقای کیفیت کلی فعالیت‌های صنعتی و ساختمانی در ارتفاع می‌شود.